با گذشت حدود یک دهه از نگارش و انتشار وایت پیپر بیت کوین توسط ساتوشی ناکاموتو، امروز می‌توان گفت که واژه بیت کوین وارد دایره واژگان مردم سراسر جهان شده است. بااین‌حال، هنوز هم بسیاری از مردم و از جمله برخی از نخبگان جامعه در درک مفهوم بیت کوین دچار مشکل هستند و حتی گاهی، ارزش و کاربرد واقعی آن را در دنیا زیر سؤال می‌برند.
حجم زیادی از مصادیق و شواهد درباره کاربردهای کنونی بیت کوین و نیز توان بالقوه بالایش برای کاربردهایی در آینده وجود دارد. بااین‌حال، پراکندگی منابع اطلاعاتی سبب شده نتوان میزان پذیرش بیت کوین در سراسر جهان را به شکلی پیوسته و جامع مورد ارزیابی قرار داد.
در تلاش برای حل این مساله، به بررسی حجم معاملات صورت گرفته در سامانه معاملات همتابه‌همتای بیت کوین یعنی وب‌سایت لوکال‌بیت‌کوینز (Localbitcoins.com) پرداختم. نخستین دلیل این انتخاب این بود که برخلاف سایر صرافی‌هایی که کارمزد پایینی دارند و یا بدون کارمزد به فعالیت مشغول‌اند، لوکال‌بیت‌کوینز هزینه‌بر است. قیمت بیت کوین در لوکال‌بیت‌کوینز معمولاً حدود ۴.۵ درصد بیشتر از قیمت جهانی آن (برحسب دلار) است.
همچنین فاصله میان عرضه و تقاضا نیز (به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه) بالاست. دوم اینکه برخلاف سایر صرافی‌هایی که بیشتر به تبادل یک نوع ارز دیجیتال با نوع دیگری از آن اختصاص دارند، بیشتر معاملات در لوکال‌بیت‌کوینز در قالب تبدیل ارز دیجیتال به پول رسمی (فیات) هستند.
به‌همین‌دلیل می‌توان نتیجه گرفت تعداد کاربرانی که از لوکال‌بیت‌کوینز به‌منظور دریافت و پس‌انداز ارزهای دیجیتال استفاده می‌کنند، در مقایسه با سایر صرافی‌ها به‌مراتب کمتر است. همچنین ازآنجاکه امکان تبادل بیت کوین با بیش از ۱۵۰ نوع پول رسمی مختلف در این سامانه وجود دارد، داده‌های به دست آمده از این سامانه می‌تواند به ما نشان دهد که خرید بیت کوین در کدام نواحی دنیا بیشتر مورد استقبال بوده و کدام نواحی کمتر به سراغ بیت کوین رفته‌اند. در نهایت اینکه چون لوکال‌بیت‌کوینز در فنلاند مستقر است و صرفاً نقش تسهیل‌کننده را در معاملات دارد، می‌تواند فارغ از مرزهای جغرافیایی و محدودیت‌هایی که برخی کشورها برای شهروندان خود در نظر می‌گیرند، به نقش خود ادامه دهد.
به همین دلیل، در بسیاری از موارد می‌بینیم که کاربران تازه‌وارد لوکال‌بیت‌کوینز کسانی هستند که برای اولین بار قصد خرید بیت کوین را دارند و همین امر می‌تواند به جذابیت بیشتر اطلاعات به دست آمده از این سامانه بیانجامد.
بی‌تردید، در گذشته نیز تلاش‌هایی برای جمع‌آوری اطلاعات از وب‌سایت‌هایی نظیر کوین‌دنس (coin.dance) و یا بیت‌کوینیتی (Bitcoinity) و حتی وب‌سایت کمتر شناخته‌شده آناکویندا (Anacoinda) صورت گرفته بود. اما همه این مطالعات از نظر دقت و جامعیت ضعیف بودند و نیز، هیچ‌کدام از این مطالعات بر اساس کشور نبود. همچنین توجه نکردن به عوامل اجتماعی و اقتصادی در زمینه خرید بیت کوین از ضعف‌های دیگر این مطالعات بود.
اهداف نگارش این مقاله به شرح زیر است:
۱- ارائه جامع‌ترین، دقیق‌ترین و قابل تفسیرترین تحلیل ممکن از حجم تراکنش‌های صورت گرفته تاکنون در لوکال‌بیت‌کوینز.
۲- تعریف و به‌کارگیری یک معیار جدید برای بررسی روند استفاده از بیت کوین در کشورهای مختلف.
۳- بررسی شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی در این کشورها و مقایسه آن با میزان روی‌آوری به بیت کوین
حجم تراکنش‌های بیت کوین
در ابتدا تحلیل‌مان باید به این نکته اشاره کنیم که ۴۴۰ هزار بیت کوین مبادله شده بر بستر لوکال‌بیت‌کوینز در سال ۲۰۱۸ در مجموع ارزشی برابر با ۳/۱ میلیارد دلار داشته است. نمودار زیر نشانگر ۱۵ کشور برتر از نظر حجم تراکنش و نیز معادل دلاری این تراکنش‌ها در سال ۲۰۱۸ است
(نمودارهای این مطلب در منبع اصلی پویا هستند، در هر مورد از آن نمودار عکسی برای مخاطب فارسی‌زبان تهیه شده است):
نمودار شماره ۱: مقایسه حجم بیت کوین تبادل‌شده در سال ۲۰۱۸ برحسب دلار آمریکا در گذر زمان
همانطور که پیش از این نیز گفتیم، تاکنون هیچ تلاشی برای دسته‌بندی تراکنش‌های صورت‌گرفته برحسب کشور و بر اساس موقعیت جغرافیایی، وضعیت توسعه و نیز ساختار سیاسی کشورها صورت نگرفته است.
نمودار حجم بیت کوین معامله شده در بازه‌های سه ماهه در نواحی مختلف جهان
نمودار بالا کاملا گویاست و سه رویه کلی را نشان می‌دهد:
۱- میزان خرید بیت کوین به‌منظور سرمایه‌گذاری و پس‌انداز آن هنوز بالاست و در برخی مناطق این میزان بسیار زیاد است.
۲- کاربران کشورهای آمریکای شمالی و نیز غرب اروپا، اولین کسانی بودند که حجم زیادی از بیت کوین را خریداری کردند. این روند با حباب شکل‌گرفته در اواخر سال ۲۰۱۷ آغاز شد. اما به‌تدریج، کشورهای درحال‌توسعه جایگزین این کشورها شدند.
۳- روند خرید کاربران آمریکای مرکزی و جنوبی به‌شدت رو به افزایش است و یکی از دلایل آن نیز حجم بالای خرید از سوی مردم ونزوئلاست. این روند تقریبا در هر یک از مراحل سه ماهه لوکال‌بیت‌کوینز مشاهده می‌شود.
تلاش برای درک دقیق تأثیر بیت کوین در کشورهای مختلف صرفا با در نظرگرفتن معادل دلاری حجم بیت کوین معامله‌شده در لوکال‌بیت‌کوینز امکان‌پذیر نیست. بی‌تردید، کشورهای پرجمعیت‌تر، ثروتمندتر و با دسترسی بهتر به اینترنت، بالاتر از سایر کشورها قرار می‌گیرند. به‌همین‌دلیل، معیار جدیدی را طراحی کردیم که عوامل مختلفی را در نظر گرفته و یک نمره شاخص به ما بدهد. این نمره شاخص بهترین معیار برای ارزیابی تأثیر بیت کوین در سراسر جهان است. نام این شاخص را «استفاده به ازای هر فرد اقتصادی (آنلاین)» (Usage per (Online) Economic-Person) یا به‌طور اختصاری UP(O)EP گذاشتیم:
در این شاخص:
V= حجم (بیت کوین)
Pr= معادل دلاری قیمت در روز معامله
IP= جمعیت کشور هدف
E= تولید ناخالص ملی به ازای هر نفر در کشور موردنظر
برای هر یک از کشورهای مورد مطالعه، مجموع مبلغ تراکنش مربوط به آن کشور برحسب دلار آمریکا را بر تعداد افرادی که می‌توانند کاربر بیت کوین باشند (بر اساس تعداد افراد دارای دسترسی به اینترنت در آن کشور) تقسیم کردیم. وقتی این مقدار را بر قدرت خرید اقتصادی هر فرد تقسیم می‌کنیم، رقم شاخص هر کشور به دست می‌آید.
در انیمیشن زیر مقدار استفاده هر فرد در کشورهای مختلف بر اساس اطلاعات به دست آمده از لوکال‌بیت‌کوینز نمایش داده شده است. مقدار تیرگی هر کشور به مقدار شاخص UP(O)EP مربوط به آن اختصاص دارد. البته این شاخص بین صفر تا هزار بهنجارسازی‌شده و در ۲۴ بازه زمانی ۳ ماهه (از ابتدای شکل‌گیری لوکال‌بیت‌کوینز) نمایش داده شده است. می‌توانید نمایش این انیمیشن رو متوقف کنید و بر روی بخشی خاص از نقشه زوم کنید تا میزان UP(O)EP مورد نظر را بهتر ببینید: (برای مشاهده نمودار از نرم افزارهای عبور از تحریم (V.P.N) استفاده کنید)
این انیمیشن، اطلاعات جالبی را در اختیارمان قرار می‌دهد. برای نمونه، بحران اقتصادی و سیاسی در ونزوئلا، حمله روسیه به کریمه و تحریم‌های بین‌المللی حاصل از آن، محدودیت‌های دوره‌ای بیت کوین از سوی دولت چین، کنیا و تحول ناشی از سامانه پرداخت ام-پسا (M-Pesa)، آفریقای جنوبی و طرح پانزی ام‌ام‌ام (MMM)، ساکاوا و نبودن پی‌پل در آفریقای غربی و پاناما به‌عنوان مقری برای فعالیت‌های مالی خارجی از جمله این موارد هستند. در مجموع، چند نتیجه کلی می‌توان از این داده‌ها به دست آورد:
۱- از سال ۲۰۱۳ به این سو، شاخص UP(O)EP در کشورهای توسعه‌یافته به شکلی جدی وجود داشت. اما این شاخص به‌تدریج در کشورهای کمتر توسعه‌یافته قدرت یافت.
۲- کشورهای دارای محدودیت‌های پولی و مالی (خواه به خاطر سیاست‌های داخلی محدودیت‌زا برای شهروندان و خواه به خاطر تحریم‌های بین‌المللی)، فضایی مناسب را برای پذیرش گسترده بیت کوین در خود دارند.
۳- پذیرش گسترده بیت کوین امری منطقه‌ای است، به‌این‌ترتیب که این امر ابتدا یک (یا چند) کشور خاص شروع شده و سپس به‌تدریج به کشورهای همسایه نفوذ می‌کند.
۴- این‌طور نیست که همه کشورهای دارای شرایط مناسب اقتصادی و اجتماعی برای گسترش پذیرش بیت کوین توانسته باشند در این زمینه به پیشرفت دست یابند. کشورهایی که در این زمینه موفق نبودند، از نظر ضریب نفوذ اینترنت، ضریب نفوذ گوشی هوشمند و سواد فنی در وضعیت بدی بودند. ونزوئلا، نیجریه، آفریقای جنوبی و غنا، مثال‌های خوبی در این زمینه هستند.
۵- کشورهای تحت تحریم ایالات‌متحده، اتحادیه اروپا و سازمان ملل متحد (نظیر کره شمالی، سومالی، سوریه، یمن و ایران) مدت‌هاست نقش چندانی درزمینهٔ خرید بیت کوین ندارند. مشخص نیست که این مساله به خاطر گسترش‌نیافتن بیت کوین در این کشورهاست یا اینکه لوکال‌بیت‌کوینز محدودیت‌هایی درزمینهٔ حجم معاملات برای شهروندان این کشورها بر اساس قوانین کشور میزبان (فنلاند) اعمال کرده است. البته مدتی است آمارهای مربوط به ایران از افزایش قابل‌توجهی برخوردار شده و سوریه، سودان، برمه و چند کشور دیگر نیز در این آمارها مشخص شده‌اند. برای بررسی بهتر این روند، به جزئیات بیشتری نیاز است.
۶- برخی از کشورهایی که انتظار می‌رفت پذیرش بیت کوین در آنها بالاتر باشد (نظیر ترکیه، آرژانتین و هند) نتوانستند موفقیت چندانی در این زمینه کسب کنند. دلیلش این است که این حوزه پیچیدگی‌های زیادی دارد و عوامل مختلفی نظیر قانون، فرهنگ و عادت‌های شهروندان در آن دخیل است. همچنین اگر یک کشور درحال‌حاضر از شیوه‌های دیگری برای حفظ ثروت و تبادلات مالی با سایر کشورها برخوردار باشد، نیاز چندانی به بیت کوین نخواهد داشت.
سطح آزادی اقتصادی
مقایسه ارتباط بین شاخص UP(O)EP با سطح آزادی اقتصادی در گذر زمان
با وجود اینکه مساله استقبال از بیت کوین دارای عوامل زیادی بوده و روند آن در کشورهای مختلف با هم متفاوت است، نمودار زیر نشان می‌دهد که شاخص UP(O)EP برای کشورهایی که سطح آزادی اقتصادی در آنها پایین است، صعودی است. هر قدر سطح آزادی اقتصادی پایین‌تر باشد، شتاب صعودی‌شدن این شاخص نیز بیشتر است. این نمودار گویای این روند است: (برای مشاهده نمودار از نرم افزارهای عبور از تحریم (V.P.N) استفاده کنید)
موارد مرتبط با داده‌های این نمودار در بند ۲ پیوست موجود است.
در سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵، رویه موجود در نمودار نشان می‌دهد کشورهایی که از نظر آزادی اقتصادی در جایگاه بالاتری قرار داشتند، بیشتر به خریدوفروش بیت کوین می‌پرداختند. اما با نفوذ آگاهی از بیت کوین به کشورهای درحال‌توسعه طی این سال‌ها، رویه‌ای دیگر هم شکل گرفت. این رویه نشان می‌داد کاربرد بیت کوین در کشورهایی که از نظر اقتصادی دچار محدودیت‌هایی هستند بیشتر است. این روند همچنان رو به رشد است و برخی کشورها نیز در این روند از بقیه جلوتر هستند.
کشورهایی که از نظر آزادیِ اقتصادی جایگاه ضعیفی دارند و نیز شاخص UP(O)EP در آنها ضعیف است (کشورهای زیر خط این رویه در سمت راست) نظیر ایران و بنگلادش به‌تازگی به‌صورت جدی وارد میدان شدند و هنوز جای کار زیادی دارند. همچنین کشورهای دارای آزادی اقتصادی بیشتر و نیز شاخص UP(O)EP بالاتر (کشورهای بالای خط در سمت چپ) نظیر نیوزیلند و بریتانیا هم یک سری عوامل خاص خود را دارند. در آینده، موارد بیشتری را تحلیل خواهیم کرد که در آن این کشورهای پیشرو را هم بررسی می‌کنیم. هدف از این کار، شناسایی بهتر ارتباط این داده‌ها با خط رویه این نمودار است.
نگرانی‌هایی درباره داده‌ها و تحلیل
در سال‌های اخیر، صرافی‌های زیادی در کشورهای توسعه‌یافته ایجاد شده که نه تنها کاربرپسند تر هستند، بلکه از قوانین و مقررات آن کشور نیز تبعیت می‌کنند. این امر سبب شده بخشی از خرید و فروش‌های بیت کوین که روزگاری در لوکال‌بیت‌کوینز انجام می‌شد از طریق این صرافی‌ها صورت گیرد. به همین دلیل می‌توان نتیجه گرفت که شاخص UP(O)EP ارائه شده در این تحقیق از مقدار واقعی خریدوفروش بیت کوین در کشورهایی نظیر ایالات متحده، اروپا و ژاپن کمتر باشد. در نتیجه، برخی از رویه‌هایی که شناسایی کردیم شاید کاملاً با واقعیت منطبق نباشد.
باید بپذیریم بسیاری از کشورهایی که می‌توانند صرافی‌های ارزان‌قیمت و قانونمند داشته باشند، به خاطر بی‌میلی و مخالفت دولت‌هایشان از این امکان محروم‌اند. اینکه صرافی‌های بهتر، امکان حضور در برخی کشورها را ندارند به این نکته تأکید دارد که کشورهای دارای محدودیت‌های مختلف، فضایی به‌مراتب بهتر برای رشد و توسعه بیت کوین هستند. در پیوست این تحقیق، بیشتر درباره نگرانی‌های مربوط به داده‌ها و متدولوژی این مقاله صحبت کردیم (به بند ۳ پیوست مراجعه کنید).
کلام آخر
از نظر ما، جمع‌آوری و ارائه این اطلاعات یکی از بهترین اقدامات صورت‌گرفته تاکنون در زمینه بررسی وضعیت بیت کوین بوده است. تردیدی نیست که این داده‌ها فقط برای بررسی بخشی از اکوسیستم بیت کوین به کار رفته‌اند و بخش قابل‌توجهی از آن همچنان به مطالعه نیاز دارد. بااین‌حال امیدوارم این مطالعه، مدرکی متقاعدکننده برای کسانی که هنوز تردیدهایی در این زمینه دارند باشد. نکته نهایی در این تحلیل این است که در مجموع، داده‌های شش‌ساله بررسی‌شده نشانگر این است که بیت کوین کاربردی است و این امید وجود دارد که هنوز در آغاز راه شناخت نویدی باشیم که ساتوشی برایمان داشت
نکته آخر اینکه، در سه ماهه چهارم سال ۲۰۱۸ که قیمت بیت کوین به کف خود رسید، مردم در ۲۳ کشور بیشترین استقبال را برای خریدوفروش بیت کوین در لوکال‌بیت‌کوینز نشان دادند که همه آنها جزو کشورهای در حال توسعه بودند. با اینکه شاید برخی از این ارقام اکنون چندان هم چشم‌گیر نباشد، دقت کنید که کل حجم خریدوفروش بیت کوین برای ونزوئلا در ۳ سال پیش فقط ۱ درصد رقم کنونی بود:
پیوست نمودارها و تصاویر
۱.
آمار مربوط به خریدوفروش بیت کوین در سوریه، میانمار، کنگو، تایوان، نامیبیا و کره جنوبی در این نقشه نمایش داده نشده است. در تلاش هستم تا این داده‌ها را نیز در نمودار مشخص کنم.
مقدار شاخص UP(O)EP در کشورهایی که از یورو، فرانک آفریقای غربی و فرانک آفریقای مرکزی استفاده می‌کنند از مقدار مشخص شده در این نمودارها بیشتر است. افزون بر اینها، اعدادی که نشانگر حجم تراکنش‌ها بر حسب دلار آمریکا هستند برای هر کدام از این کشورها بر اساس میانگین ارزش دلار در کشورهای استفاده‌کننده از این ارزها تعیین شده است. در تلاشم این نقص را رفع کنم.
فرانک آفریقای مرکزی درحال‌حاضر در ۶ کشور مختلف آفریقای مرکزی استفاده می‌شود. از فرانک آفریقای غربی هم در ۸ کشور در این منطقه استفاده می‌شود. هر خریدوفروش صورت گرفته در هر کدام از این کشورها، جزو تراکنش‌های سایر کشورهای دارای همان واحد پول هم حساب شده و در نقشه نشان داده شده است. این احتمال وجود دارد که فقط چند کشور از اینها درحال‌حاضر به خریدوفروش بیت کوین بپردازند.
با اینکه زیمبابوه و اکوادور جزو کشورهایی هستند که خریدوفروش بیت کوین در آنها رایج است، اما از آنجا که هر دوی آنها از دلار آمریکا به‌عنوان پول ملی استفاده می‌کنند، محاسبه اینکه کدام بخش از تراکنش‌ها با دلار متعلق به این کشورهاست دشوار است. البته فکری برای حل این مساله دارم، اما هنوز این فکر را عملی نکرده‌ام.
حداکثر قرمزی در نمودار متعلق به مقدار ۲۷۵ برای شاخص UP(O)EP است. دلیل انتخاب این حداکثر این است که اگر این مقدار را ۱۰۰۰ قرار می‌دادم، امکان مشاهده تضاد رنگی بین بسیاری از کشورها وجود نداشت. در این صورت ونزوئلا قرمز می‌شد، ۴ تا ۵ کشور نارنجی و بقیه هم خاکستری می‌شدند.
۲.
- به‌منظور حذف کشورهایی که هنوز از نظر پذیرش بیت کوین در مراحل اولیه قرار دارند، کشورهایی را که تعداد تراکنش‌های آنها در سال زیر ۳۰۰۰ بود حذف کردم. این امر سبب ایجاد نوعی سوگیری در نمودار شده است و به‌همین‌دلیل، دنبال روش دیگری هستم که این مساله را حل کنم.
۳.
این کاملا مشخص است که بسیاری از کاربران لوکال‌بیت‌کوینز پس از اینکه رابطه‌ای با طرف مقابل برقرار کردند، خریدوفروش‌های بعدی خود را با او به‌صورت آفلاین و بدون نیاز به لوکال‌بیت‌کوینز به انجام می‌رسانند. این بدان معناست که حجم به دست آمده از این مطالعه فقط بخشی از مجموعه معاملات بیت کوین در هر کشور را نشان می‌دهد.
با اینکه صرافی‌هایی قانونمند در کشورهای توسعه‌یافته ایجاد شده، اما برخی کشورهای درحال‌توسعه نظیر نیجریه، آفریقای جنوبی و سایرین هم توانسته‌اند به جایگزین‌هایی برای بیت کوین دست یابند. برخی از این جایگزین‌ها را می‌توان مورد ارزیابی کمّی قرار داد و سعی می‌کنم به‌تدریج آنها را نیز وارد این تحلیل کنم.
با اینکه لوکال‌بیت‌کوینز یک پلفترم همتا به همتاست، تراکنش‌ها بر روی آن صورت نمی‌گیرد و به‌همین‌دلیل نمی‌توان با استفاده از بلاک اکسپلورر آنها را تأیید کرد.
در این باره بیشتر بخوانید
در تحقیقات انجام‌شده پس از آخرین 
